سامان مهدور

من در حال حاضر دانشجوی رشتهٔ Ecumenical Studies در دانشگاه بن در شهر بن (Bonn) هستم. این رشتهٔ تحصیلی به‌اندازهٔ کافی در ایران معرفی نشده‌است. برخی آن را به «الهیات جهانی» ترجمه کرده‌اند، با این وجود به‌نظر من ترجمهٔ آن به «الهیات همگانی» یا «مطالعهٔ همگانی الهیات» دقیقتر است. موضوع این گرایش Ecumenism است، یعنی جریانی در الهیات که می‌کوشد در عین تأیید و تصدیق مرزهای هویت و جوامع دینی، فرصت‌های درون‌دینی برای همکاری با پیروان ادیان دیگر را بازیابی کند. فارغ‌التحصیلان الهیات همگانی معمولاً در دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی الهیات، مراکز دینی، سازمان ملل، و سایر موسسات بشردوستانه کار می‌کنند. در آکادمی غربی الهیات همواره در معرض گفتگو با سنت‌های نظری فلسفه و علوم انسانی بوده است و در طول این گفتگو غنای نظری غیرقابل انکاری یافته است. بنابراین، اهمیت تحصیل در الهیات همگانی در این است که از یک‌طرف فرصت مطالعهٔ الهیات با همهٔ لوازم فلسفی و نظری و روش‌شناختی آن را فراهم می‌کند، و از طرف دیگر با توجه به ماهیت فرادینی آن، منظر روش‌شناختی الهیات قابل دفاعی برای تفکر پیروان ادیان دیگر در میدان الهیات مسیحی غرب است.

تحصیل الهیات در اروپا برای یک غیرمسیحی نیازمند توجه به همهٔ حساسیت‌های این موضوع است. این سؤال مهم برای من به این صورت تدقیق شد که «یک مسلمان با چه زاویه‌ای باید در اروپا الهیات بخواند؟». شما می‌توانید به‌عنوان یک مسلمان در رشته‌های جامعه‌شناسی دین، مطالعات ادیان، فلسفهٔ دین، مطالعات اسلام‌ یا مطالعات خاورمیانه تحصیل کنید. اما فرض روش‌شناختی این رشته‌ها «بی‌طرفی نظری نسبت به متعلّقات دینی» است—فرضی که الهیات آن را کنار می‌گذارد و در عوض به مطالعهٔ پیامدها و آثار باورهای ایمانی می‌پردازد. به شکل مشابه شما می‌توانید در رشته‌ٔ الهیات اسلامی تحصیل کنید، اما در این صورت فرصت مطالعهٔ ابعاد روش‌شناختی و پیچیدگی‌های بحث‌های نظری الهیات مسیحی را از دست خواهید داد. به این دو دلیل من تصمیم گرفتم در رشته‌ای تحصیل کنم که الهیات را بر مبنای گفتگوی میان ادیان بازفهم کند. در این حوزه، علاوه بر الهیات همگانی، رشته‌های الهیات میان‌فرهنگی (Intercultural theology) یا الهیات تطبیقی (Comparative theology) ارائه می‌شوند. معمولاً در این رشته‌ها الهیات دگماتیک، متون مقدس، الهیات عملی، جامعه‌شناسی دین، فلسفه، تاریخ معاصر دین، نظریه‌های دین و غیره ارائه تدریس می‌شوند. گرایش اغلب دروس به‌سوی الهیات مسیحی است، اما همهٔ آنها فرض Ecumenism (همگانی بودن الهیات) را تصریح می‌کنند و شما همواره می‌توانید مسئله‌های شخصی-اجتماعی خود در الهیات اسلام را در یک گفتگوی نظری با مسائل مشابه الهیات مسیحیت توسعه دهید.

دانشگاه بن یکی از بهترین موقعیت‌ها برای تحصیل من در این رشته بود. از یک‌سو، بخش اعظم فلسفه و الهیات غرب پس از دورهٔ روشنگری در دانشگاه‌های آلمان توسعه پیدا کرده است و شما می‌توانید در این رشته به طیف متنوعی از اساتید متخصص در علوم انسانی و الهیات دسترسی داشته باشید. از سوی دیگر، تحصیل در دانشگاه‌ بن (به‌عنوان یک دانشگاه دولتی) بسیار ارزان است. علاوه بر این، دانشگاه بن برای افزایش تنوع فرهنگی-مذهبی این رشته را به زبان انگلیسی ارائه می‌دهد—فرصتی که در آلمان به‌سادگی به دست نمی‌آید! دانشگاه بن در سال ۱۸۱۸ در شهر بن تأسیس شده است، اکنون حدود ۴۰ هزار دانشجو در انواع رشته‌های علوم انسانی و تجربی و فنی-مهندسی این دانشگاه تحصیل می‌کنند، و در رده‌بندی شانگهای رتبهٔ ۸۴ را در میان دانشگاه‌های دنیا دارد. در علوم انسانی افراد سرشناسی چون کارل مارکس، فردریش نیچه، و یورگن هابرماس در این دانشگاه تدریس یا تحصیل داشته‌اند. دانشکده‌های علوم انسانی و الهیات در ساختمان اصلی دانشگاه قرار دارند که دسترسی دانشجویان به کتابخانه، بخش مرکزی شهر، و جاذبه‌های شهر بن را تسهیل می‌کند. فضای این رشته کاملاً بین‌المللی است و گروه دین و جامعه (ZERG) تلاش می‌کند حداکثر تنوع نژادی، ملّی، و مذهبی در دانشجویان وجود داشته باشد. علاوه‌براین، توجه و فیدبک اساتید گروه به مشارکت و فعالیت‌های دانشجویان بالاتر از سطح انتظار من بوده است. در مقابل، در این برنامهٔ تحصیلی آزادی عمل چندانی برای انتخاب دروس وجود ندارد، ولی معمولاً برنامهٔ دانشجویان به‌گونه‌ای تنظیم می‌شود که هر فرد در هر ترم با ترکیبی از روش‌های ارزیابی نگارش مقاله، امتحان کتبی و شفاهی، و مقالات کلاسی روبرو شود. نکتهٔ دیگر این است که با وجود ضرورت‌ یادگیری زبان آلمانی برای استفاده از همهٔ ظرفیت‌های دانشگاهی و فرهنگی و اجتماعی موجود، دانشگاه فرصت‌های کافی برای یادگیری این زبان با هزینهٔ کم در اختیار دانشجویان ارائه نمی‌دهد.

دانشجویان رشتهٔ الهیات همگانی در موسسه دین و جامعهٔ دانشگاه بن باید نُه سبد درسی را بگذرانند: جنبه‌های تاریخی و متنی مطالعات همگانی، جنبه‌های آموزشی و جامعه‌شناختی و سیستماتیک مطالعات همگانی (به‌خصوص جامعه‌شناسی دین و نقش دین در مؤسسات و نهادهای خدمات عمومی)، چشم‌انداز غیرمسیحی (فلسفهٔ دین و تعامل میان ادیان)، الهیات مسیحی، Ecumenism در نظریه و عمل (مبانی نظری و فرصت‌ها و چالش‌های عملی)، اجتماع دینی و دولت و جامعه (مطالعات علوم سیاسی و علوم اجتماعی در این حوزه)، نگارش آکادمیک، نُه هفته کارآموزی در نهادهای دینی یا عمومی، و پایان‌نامه. یکی از مهم‌ترین چالش‌های تحصیل در این فضای میان‌رشته‌ای پذیرش زمینه‌های بسیار متنوع اجتماعی و تاریخی اجتماعات مختلف مذهبی است. الهیات همگانی می‌کوشد به یاری جامعه‌شناسی دین، فلسفهٔ دین، و سایر علوم انسانی ظرفیت‌های همکاری پیروان مذاهب گوناگون را فعال کند. چالش دانشجویان غیرمسیحی در این رشته این است که بتوانند همراستا با کلاس از منظر دین خود در موضوع مشارکت داشته باشند. به‌عبارت دیگر، تعداد اندکی از اساتید در الهیات اسلام متخصص هستند و از دانشجویان انتظار می‌رود بتوانند با تکیه بر منابع نظری و روش‌شناختی از چشم‌انداز الهیات خودشان موضوع را تکمیل کنند یا حتی آن را به چالش بکشند.

یکی از مهم‌ترین پارامترهای کیفیت زندگی تحصیلی، شهر محل زندگی است. بن —پایتخت آلمان در سالهای ۱۹۴۹ تا ۱۹۹۰— یکی از شهرهای زیبای آلمان و ایالت North Rhine-Westphalia است. دانشجویان می‌توانند با کارت دانشجویی در تمام این ایالت به‌طور رایگان از حمل‌ونقل عمومی استفاده کنند و به‌ شهرهای مهمی مثل کلن، آخن، دورتموند، دوسلدورف، بوخوم، مونستر، پادربورن، و غیره دسترسی داشته باشند. علاوه بر این کشورهای هلند و بلژیک در همسایگی این ایالت هستند. بنابراین دانشجویان می‌توانند در زمان تحصیل به طیف متنوعی از رویدادهای فرهنگی، دانشگاه‌ها، کتابخانه‌ها، موزه‌ها، گالری‌ها، و نمایشگاه‌ها دسترسی داشته باشند. در مقابل، توانایی شهروندان این ایالت در گفتگو به زبان انگلیسی متوسط ارزیابی شده است. این یعنی شما می‌توانید به‌عنوان گردشگر انگلیسی‌زبان در این ایالت سکونت داشته باشید، اما به‌عنوان دانشجو در بسیاری از امور روزمره و اداری با افرادی روبرو می‌شوید که فقط می‌توانند به زبان آلمانی گفتگو کنند. علاوه بر این، بسیاری از کنفرانس‌ها، کارگاه‌ها، مقالات، و کلاس‌ها به‌زبان آلمانی ارائه می‌شوند. این بزرگترین چالش (و البته بزرگترین فرصت!) زندگی دانشجویی در ایالت NRW است. چالش دیگر زندگی دانشجویی در آلمان این است که در ماه‌های اول با حجم انبوهی از مکاتبات و فرایندهای اداری طاقت‌فرسا روبرو می‌شوید —و تحریم‌ها در چند مورد وضعیت را برای دانشجویان ایرانی بدتر هم می‌کند— اما بعد از چند ماه به تدریج این وظایف اداری کمتر و عادی‌تر می‌شوند.

جمع‌بندی:

• قبل از انتخاب رشته و دانشگاه تحصیل در حوزهٔ دین، در مورد موقعیت آکادمیک خودتان نسبت به دین تصمیم بگیرید (الهیات، مطالعات دین، فلسفهٔ دین، جامعه‌شناسی دین، الهیات تطبیقی، الهیات اسلامی، الهیات مسیحی و غیره).
• بخش مهمی از یادگیری دانشجوی الهیات در فرایند گفتگو با سنت‌های نظری و ادیان دیگر شکل می‌گیرد. در الهیات همگانی مهم است که پذیرای مطالعهٔ بافت‌های اجتماعی و فرهنگی ادیان دیگر باشید.
• حتی در رشته‌های انگلیسی‌زبان استفاده از تمام ظرفیت‌های آکادمیک علوم انسانی در آلمان نیازمند یادگیری زبان آلمانی است.